Ehmedê Xanî - Mem ile Zîn (Türkçesi ve Sunuş: Selim Temo)

 

Selim Temo
*
Âşıkların dostu, huzura ermektir
Yalnızlığın sermayesi deliliktir.!'
*
Ehmedê Xanî, Hovsep Abgarovich Orbeli’ye göre Firdevsi ve Shota Rostaveli ile birlikte Doğu’nun üç büyük şairinden biridir (1651-1707). Divandan çocuk kitabına, iman akidesinden astronomiye kadar pek çok alanda eserler vermiş bir büyük isim. Aşkla anlattığı aşk hikâyesine kendi aşk deneyimini katan bir âşık. Kendi metninin içinde heyecanla dolaşan bir “ikinci yazar.!” Fransız Devrimi’nden çok önce ulusal bilince sahip bir “kavram öncesi düşünür.” Elinizdeki mesneviyi âdet olduğu üzere Tevrat, Kur’an ya da Arap, Hint, İran ve Yunan kıssalarının değil, binlerce yıllık Kürt destanı “Memê Alan”ın üzerine kuran bir edebiyatçı. Kürt şiirini kendi etrafında toplayıp kendisinden sonra gelen kuşaklara aktaran bir kurucu özne. Ve elyazması nüshalar, yeni baskılar farklı alfabeler ve şerhlerle onlarca defa basılmış Mem û Zîn, yani Mem ile Zîn. Almanca, Arapça, Ermenice, Farsça, Fransızca, Hollandaca, İngilizce, İsveççe, Rumence, Rusça, Türkçe gibi dillere çevrilmiş, sinema filmi ve dizi film olarak çekilmiş, defalarca sahneye uyarlanmış bir aşk ve erdem anlatısı.
*
Zamanda yankılanan sesiyle Xanî’nin Kürt ve dünya edebiyatının şaheserlerinden sayılan Mem û Zîn’i, hakikatin sırrına aşkla erişen kahramanların anlatısıdır. Biri ay biri güneş olan âşıkların kirpikleri parlak yıldızlara benzer. Her biri birer incidir ve sedeften çıkıp “görülmek” ister. Her biri göğsüne bir hücre açar ve oraya aşkın çırasını koyup yakar. Mumla, pervaneyle, nehirle konuşur. Aynı tabutu özler. Saltanatın merkezi mamur Cizre’de yaşanmış, adanmaya dayalı bir aşkı “yaşarız” Mem ile Zîn’de. Milat öncesinden beri anlatılan “Memê Alan”ın yankılı sesini duyarken aynı anda tasavvuf usul bir sesle kulağımıza fısıldar. Her sözcüğü, aşk ve erdem sarayının tuğlası şeklinde örülmüş Mem û Zîn, dünya edebiyatının ilk realist metni sayılsa yeridir. (Sayfa: 7-8)

6

*

Zamandan şikâyet etme suretiyle

Kitabın bu dille yazılmasının sebebi

Ve bu zamanda yaşayan insanlara serzeniş

Ki sanat görgüsü ve cehalet ayıbı

Birdir onların nezdinde

*

*

Ey Xanî, sen ki yetkinlikten yoksunsun

Marifet meydanını tenha bulmuşsun

*

Yani yetkin, ehil olmaktan değil de

Belki kabile asabiyeti ile (1*)

*

Yani inat ya da yeniyetmelikten

Süregelene karşı bu yenilikten

*

Saf olanı damıtıp tortuyu içti

İnciye benzeyen Kürt lisanı gibi

*

Özenle ele alıp düzen vermiş o

Halk için cefa ve eziyet çekmiş o

*

Ki elâlem çıkıp da demesin, ''Kürtler

Yeteneksiz, hünersiz, temelsizdirler

*

Türlü türlü milletler kitap sahibi

Yalnızca şu Kürtlerin yoktur nasibi''

*

Hem şu irfan ehli demesin ki, ''Kürtler

Aşkı amaç diye hedef seçmemişler

*

Hepsi birden ne talip olur, ne matlûb

Hepsi birden ne muhîb olur, ne mahbûb

*

Aşktan, sevgiden nasipsiz kalmış onlar

Hakikaten, mecazden vazgeçmiş onlar''

*

Kürtler asla yetkinlikte az değiller

Ve fakat kimsesiz ve mecalsizdirler

*

Hepsi birden cahil, bilgisiz değil ki

Amma öyle yoksul ve sahipsizler ki

*

Bizim de kimimiz kimsemiz olsaydı

Bir kerem sahibi, iş bilen olsaydı

*

İlim, yetenek, yetkinlik ve terbiye

Şiir ve gazel; kitap ve divan ile

*

Bütün bu türleri işleseydi eğer

Ve bu nakde bir kıymet verseydi eğer

*

O an vezinli sözün (2*) bayrağını ben

Dünyanın tepesine dikerdim hemen

*

Mela'nın ruhunu geri getirirdim

Onunla Herîrî'yi de diriltirdim

*

Bir sevinç verirdim Feqîyê Teyran'a (3*)

Sonsuza değin hayran kalırdı o da

*

Neyleyim ki pazarda işler çok kesat

Alıcı bu kumaşa vermiyor fiyat

*

Hele de şu asırda para kesesi

Hepimiz dostu olmuş, sevgilisi

*

Yani paraya pula tamah etmekten

Hepimize maşuk olmuş şu meretten

*

Bütün ilmi bir pula satacak olsan

Felsefeyi bir ayakkabıya versen

*

Kimse Câmî'yi kendine seyis almaz

Kimse Nizamî'yi uşak diye almaz (4*)

*

Zamanın böyle olduğunu görünce

Tüm savaşlar para içinmiş, bilince

*

Biz de kimyager olmaya heves ettik

O vakit gördük ki, kolay değilmiş pek

*

Bir süre yarım yarım idare ettik

Sahte olan cevheri tasfiye ettik

*

Gönlümüz hileye razı gelmedi ya

Niyet için vesile olmadı asla

*

Din gitti elden, para pul hak getire

Sonunda bakırcı olduk çaresizce

*

Saklı bakırımızı koyduk meydana

Dua ettik sonunda, boş sayfalara

*

Sıdk-ı icabetle başlandı düğüne

Vesile oldu işin görülmesine

*

Şu pullarım pek para etmeseler de

Sade, temiz, paha biçilmezler yine

*

Hilesi hurdası yok, eksiksiz bunlar

Halka alışveriş için makbûl bunlar

*

Hiç şüphe yoktur ki halis Kürtçedir bunlar

Altın değil ki, densin: ''Solgundur bunlar.!''

*

Kırmızı bakırımız meydanda bizim

Gümüş değil ki, densin: ''Eksik ayar.!'' hem

*

Nakdimize ''pahası azdır'' deme sen

Yoksundur amma şahların sikkesinden

*

Ki nakşedilerek basılsaydı eğer

İtibarsız olmazdı, görürdü değer

*

Kimsenin sevgilisi değil sevgili

Bu yüzden muratsız ve kara talihli

*

Biz ki dayanaksızın kâğıtları

Şahlarca kabul görene bedel mi ki.?

*

Pek çok bilgin nezdinde mamul sayılır

Pek çok hâkim nezdinde makbûl sayılır

*

Ancak marifetli zamanın hâkimi

İdrak kulağıyla dinlemedi bizi

*

Mîreza(5*) adını taşıyan bir mîr ki

Kimyadır bakışının hususiyeti

*

Sahte madenleri billura çevirir

Sahta nakdi ise altına çevirir

*

Öyle ki yüz yük kırmızı pulun olsa

Derhal altına çevirir bir bakışla

*

En yüceyi en alçak yapar kahrıyla

En alçağı en yüce yapar lütfuyla

*

Paşalar tutuklar esirlermiş gibi

Sonra salıverir miskinlermiş gibi

*

Her gün binlerce sessizi, çaresizi

Her an lütfuyla yüzlerce dilenciyi

*

Zengin kılar elbet himmetin eliyle

Minneti sormayan hikmetin eliyle

*

Bir defa olsun bize baksaydı eğer

Teveccüh iksirini sunsaydı eğer

*

Bütün bu sözler birer şiir olurdu

Bütün bu pullar birer altın olurdu

*

Amma onun bakışı umuma doğru

Bu yüzden içten bakmadı bize doğru

*

Gerçek bir rahmettir ayaktakımına

Allah'ım uzun ömür veresin ona.!

*

*

(1*) Mem û Zîn'deki pek çok öğe, edebiyat ve tarih açısından inanılmaz özellikler taşır. ''Milliyetçilik'' ideolojisinden çok önce millî bir çerçeve belirleyen şairin burada kullandığı ''Belkî bi te'essub û eşîri'' dizesini, İbn-i Haldun'un da sıklıkla başvurduğu kavramlardan olan ''kabile asabiyeti'' ifadesiyle karşıladık.

*

(2*) Vezinli söz; şiir.

*

(3*) Kürtçenin (Kurmancî) ünlü şairleri Elî Herîrî (1500?-1570?), Melayê Cizîrî (1568-1640), Feqîyê Teyran (1561-1632)

*

(4*) Farçanın ünlü şairleri Molla Câmî (1414-1492) ve Nizamî Gencevî (1140-1209)

*

(5*) Botan mîri (Bozarslan'ın belirlemesi); bu mesnevînin sunulduğu mîr olmalı. (Çevirmenin eklediği dip notlar - Çevirmen: Selim Temo) (Sayfa: 41-46)

7

*

Haber ve şiirler kitabının başlangıç fihristi

Ve cümle beyitler ile eserlerin başlığı

Acizlik ve gücenmeyi itiraf ve ikrâr ile

Söylenenlerden dolayı özür dileme babındadır

*

*

''Ney gibi gönlün ta içinden, ahenkle

Yüz çeşit ses vereyim benzeyip çenge (1*)

*

Rübâb olalım kemançesi olmayan

Ses gelsin tefimizden vuran olmadan

*

Bu Uşşak (2*) ezgisini Venüs işitsin

Dokuz kat göğün zirvesinde raks etsin

*

Yaralı kalbin sazı bas ve pes olsun

Bu aşkın sazendesi Mem ve Zîn olsun

*

İç derdin şerhini efsane kılayım

Ve Mem ile Zîn'i bahane kılayım

*

Perdeden öyle nağme çıkarayım ki

Yeniden dirilteyim Mem ve Zîn'i

*

Mahzun olmuş hem seven hem de sevilen

Bugün işin ehli bir hekim gibi ben

*

Şifa olayım hem, tedavi edeyim

O çaresizleri ayağa dikeyim''

*

(1*) Çeng; kanuna benzeyen, dik tutularak çalınan bir müzik aleti.

*

(2*) Şu'be, Şehnaz, Geveşt, Uşşak; müzik makamları.

(Çevirenin Dip Notu - Çeviren: Selim Temo) (Sayfa: 50)

*****

8

*

İkbal sahibi Botan* hâkimi Emir Ebdal oğlu

Emîr Zeynedîn'i, ol cemal sahibi

Benzersiz kızkardeşleri Sitî ve Zîn'le

Birlikte övme kısmının başlığıdır (Sayfa: 55)

*

Dip not: *Kabaca Siirt, Şırnak, Batman ve Mardin'i içeren bölgenin adı. Aynı zamanda sınırları zaman içinde genişleyip daralan, varlığını 16. yüzyıldan 1847'ye kadar devam ettiren Kürt beyliğinin de adıdır.

"Kimi bitimsiz güzelliği arzular
Kimi de bomboş bedenleri arzular

Ve fakat hepsinin dostu birdir elbet
Fark ise ten ile beynin farkıdır elbet." (Sayfa: 61)

*****

9

*

Umumen sevgililerin güzelliğinin yüce

iplik ve kumaşını beğenme

Hususen Sitî ve Zîn'in güzelliğinin pahasının

cevherini tersinden söylemedir

"Sonsuz ve sınırsız olan o güzellik
Asla âşık takımından olmaz eksik
*
Amma ayrıdır âşık ile heveskâr
Biri feda olur, biri fayda umar
*
Biri cananı arzular canı için
Biri canını verir cananı için
*
Kimi kavuşmayı ister Tacdîn gibi
Kimi çileyi seçer Mem ve Zîn gibi" (Sayfa: 63)

15

*

Mem ile Tacdîn'in aşk şarabı mahmurluğundan uyanmaları

Ve düştükleri hâlin sebebini anlamalarını söyler

*

''Tacdîn'de biraz şuur vardı yine de

Sevda bir kusur bırakmıştı yine de

*

Dedi: ''Kardeş, kalk yatak yorgan içinden

Yeter artık, ah çekme yara elinden

*

Onlar iki ceylan, biz ise aslanız

Çok ayıp onlar yüzünden kahrolmamız''

*

Mem aşk ile yanıp pişmişti tamamen

Dedi ki: ''Kardeş, meğer daha çiğsin sen

*

Sanmayasın ha bir cisim olduğumu

Göresin baştan ayağa koptuğumu

*

Bir cisim ki böyle pare pare olmuş

Her bir pare böyle nokta nokta olmuş

*

Böyle tesir edermiş aşk ile sevda

Sürer daima, hem enine boyuna

*

Yok bir noktam elemden azade olsun

Kalkmış hâlâ neden inlersin diyorsun

*

Gönül sevda feryadının semti olmuş

Bu hâlde gelip tenha mahalli bulmuş

*

Tuhaf değil büsbütün değişmiş olmam

Küçücük bir madde gibi kalmış olmam

*

Aşkın padişahı öfkesiz çıkageldi

Yansıma çıkıp gelince öz gizlendi

*

Bu hâl ve mahal ve bu cisim ve cevher

Aşkı kendileri için fethettiler

*

Canım, ciğerim, yüreğim, hatta içim

Elim, ayağım, sırtım, hatta gözlerim

*

Yeminler olsun, bir rahatım kalmadı

Billahi hiçbirinde takat kalmadı

*

Benimle bütün bağları koparmışlar

Hepsi birden 'âşık olduk biz' diyorlar

*

Ah ey zalim, sormuyorsun hiç hâlimi

Hâlâ inleyip durma dersin, öyle mi.?''

*

Bu şekilde söyledi şikâyetini

Kalmadı hiç Tacdîn'in bir diyeceği

*

Yaralarla baş başa kaldılar öyle

Şimdi Sitî ve Zîn'e dönelim hele'' (Sayfa: 85-87)

16

*

Sitî ve Zîn'in yılbaşı ve gezintiden dönmesi

Ve Dadı'nın olan biteni öğrenmeye çalışmasıdır

*

''Gizlice Dadı'ya fısıldadılar ki:

''Biz sabah evden çıkıp gidince hani

*

Bizi gören, bize rastlayan insanlar

Hemen o an deli divane oldular

*

Sonunda zulmümüz haddini aşınca

O zulüm başladı bizi de yakmaya

*

Ki biz de mahbûn* olup mahzuna döndük

Ve delirmiş gibi evimize döndük''

*

Dip not: *Kıtlık için saklanan erzak; İkinci harfi düşürerek vezni kısaltma. (Sayfa: 90)

*

''Kimmiş bunlar diye gittik başlarına

Baktık, bizim gibi insan değil asla

*

Doğrusu ya melek ya periydi onlar

Zira su ve topraktan değildi onlar

*

O peri yavrularını görünce biz

O lahzada akıldan azat olduk biz

*

O ikisi; Cem'in câmına benzerler

O ikisi; ay ve güneşe benzerler

*

Ne zaman ki böyle biz yüz yüze geldik

Çırayı ve feneri öyle değiştik

*

Gözün siyahı ol yıldızdan yansıdı

Kalbimizdeki nur da ordan şavkıdı

*

Kandil ve fitili onlardandı elbet

Amma ateş ikimizin yüzünde elbet

*Hem yağımız hem ateşimiz yine

Yaktı bizi, kalbimiz tutuştu yine

*

Yaktık kendimizi, bilmeyiz ne hâl bu.?

Ayıklık mı, rüya mı, yok hayal mi bu.?'' 

(Sayfa: 92-93)

19

*

Falcının, Dadı'nın doğrudan saparak anlattıklarına karşı

Onun içinden geçene uygun şekilde söylemesidir

*

''Bir çarptığı zaman benzer yıldırıma

Alevsiz, ışıksız, kıvılcımsız ama

*

İrinsiz, kabuksuz, görünmez bir yara

Bir hastalıktır ki aşk derler adına'' (Sayfa: 104)

21

*

Dadı'nın âşıkların yanına dönmesi

Ve yaralıların hâlinden bahsetmesidir

*

''Sanırsın ki bir ateş nefte ulaşmış

Alev göğün yedinci katına varmış

*

Ateştir aşk, ten de Tûr-ı Sinâ

O ateşli, nurlu ağaçtır gönül de

*

Bir hücredir (1*) göğüs ve kafes çıradır

Beden yanan yağ, ki fitili cefadır

*

Bir şişedir gönül, çırası içinde

Sır cüz'dür, dağılmıştır küll'ün (2*) içinde''

(Sayfa: 111)

*

Dip not: (1*) Çıra koymak için duvarda açılan oyuk.

(2*) Cüz ve küll; parça ve bütün.

*****

22

*

Tabibin hastaların derdine şifa bahşetmesi

Mîr'in zavallılara olan şefkat ve merhameti hakkındadır

*

''Aristotales'e özenen o Dadı

Baştan ayaklara kadar şaşırtıcı

*

Yine tabip kılığına girdi hemen

Âşıkların yanına erişti hemen

*

Anlattığımız gibi müjdeyi verdi

Yananı yanmamış gibi yakıverdi

*

Ve fakat alevlendiler o ateşle

Sanırsın ki hiç hasta düşmediler öyle

*

Sanki onlar bizzat Platon'un elinden

Öz bilgiyi aldılar ilaç nev'inden'' (Sayfa: 113)

24

*

Ol güzellik mumunun parıldaması

Vuslat arzusu gayretinin makamı

*

''Ve mum kelimesiz bir hâl dili ile

Durup anlattı olan biteni şöyle:

*

Dedi: ''Ey kararsız, bitap düşen âşık

Eğer benim gibi olsaydın pür ışık

*

Haydi kalk da git o gelin odasına

Bağlan ayağı öpülesi olana

*

Senin mumun da senin gibi bekliyor

Işığın ki canı ve ruhu yakıyor

*

Yetti artık bir mum misali yandığın

Yetti benim gibi gözyaşı döktüğün

*

Âşık isen eğer kalk pervâne gibi

Bağış diye sunuver can ü tenini'' (Sayfa: 132)

*****

26

*

Tacdîn'i kıskanan Bekir'in hilebazlığı hakkındadır

Ki Mîr'in Zîn'i Mem'e vermemesine yol açmıştır

*

''Şu İskender'in oğlunu görmedin mi.?

Yüz verince nasıl da aştı haddini

*

Sitî'yi verdin ya hani şu Tacdîn'e

Aynı gün Zîn'i Mem'e vermiş kendince.!''

*

Mîr dedi: ''Hayret, neden sormadı bana.?

Benden hiç korkusu kalmadı mı yoksa.?''

*

Bekir: ''Nasıl olduğunu bilmez misin.?

Beysoylu, genç, pehlivandır görmez misin.?

*

Meydanı boş bulup yularını salmış

Dilediğini yapmayı reva saymış

*

Korkum şudur ki kin ve kibirle sonra

Zîn'i de alınca isyan etsin sana

*

Halid bin Velid soyundan geldim diye

Soy davası güdüp göz koysun mîrliğe.!''

*

Mîr dedi: ''Bir arzu vardı içimizde

Mem'i Zîn'le onurlandıralım diye

*

Babamın ruhuna yemin ederim ki

Halid'e varana kadar tüm ceddimi

*

Âdem'in neslinden olan hiç kimseye

Vermeyeceğim Zîn'i eş olsun diye

*

Eğer varsa kellesinden bezmiş biri

Zîn bura işte, olsun ona müşteri.!

*

Kellesi ve canına doymuş var ise

Gelsin de korkmadan istesin, erkekse.!''..'' (Sayfa: 146-147)

27

*

Zîn'in kavuşmadan ümidini kesmesidir

Ayrılığın kederinden cefa çekmesidir

*

''Ateştir aşk, nasihat ise yelpaze

Perdedir sır, kâr etmez kınamak bile'' (Sayfa: 152)

31

*

Zîn'in pervâne ile fısıldaşması ve 

O divane ile pervâne olmasıdır

*

''İnsan ve cinlerden kuşku duyup şimdi

Sırrını dilsiz olanlara söylerdi

*

Baştan ayağa gama batmıştı şimdi

Ruh ve canın nakşı Mem'in hayaliydi'' (Sayfa: 161)

32

*

Mem'in Leyla aşkıyla Mecnûnlaşması

Azrâ'nın derdiyle Vâmık olmasıdır

*

''Tacdîn nasıl visali elde ettiyse

Mem de buldu melâli aynı şekilde

*

Gam elinden bir rahat görmedi asla

Teselli eden ile dinmedi kat'a

*

Asla bir yere olsun sığamıyordu

Kimse ile asla avunamıyordu'' (Sayfa: 163)

33

*

Mem'in Dicle nehrine seslenmesi

Benzersiz aşk ile cevap vermesidir

*

''Çaresiz şehirden uzağa giderdi

Derin Dicle'yi dert ortağı ederdi

*

Derdi: ''Ey gözyaşım gibi akan nehir.!

Sabırsız, sükûnsuz, âşıkâne nehir.!

*

Sabırsız, karasız ve sükûnetsizsin

Yoksa sen de benim gibi deli misin.?

*

Sende yok asla bir şeyde kılmak karar

Sanırım senin gönlünde de bir yâr var

*

Böyle her an neyi hatırlar durursun.?

Cizre'nin karşısında coşar durursun

*

Bu şehir ise eğer senin sevgilin

Sonunda bu arzunu elde etmişsin'' (Sayfa: 164)

34

*

Mem'in rüzgâr ile söyleşmesi

Ve hava ile havadar olmasıdır

*

''Ey sabâ rüzgârı, Allah aşkına sen

Benim sevdiğimin yanından gelirken

*

Kapısının toprağından biraz toprak

Getir bana, yol arkadaşı kılarak

*

O toprak tam da sürme renginde olur

Getiresin kendinle ki kimya olur.!'' (Sayfa: 169)

35

*

Mem'in yaralı gönülle mücadelesi

Pervânenin bülbülle muharebesidir

*

''Ey şeker ile eğitilmiş papağan

Ve ey küçük bir çocuk gibi nazlanan

*

Ve iyi gün dostu imişsin meğer sen

Ve hasta bir yürek imişsin meğer sen

*

Elalemin kalbini yalnız ve tenha

Böyle yalnız koman sığar mı insafa.?

*

Bu canın bülbülü tenin zindanında

Yapayalnız kalmış Bîjen gibi o da''

*

Dip not: Bîjen; Şahnâme kahramanlarından biridir; Efrasiyab tarafından zindana atılır.

(Sayfa: 171)

''Bir şey geldi başına, ayna paslandı

Erjeng'in nakşındaki ışık kalmadı*

*

Aşk o dertliyi öyle hasta etti ki

Aşk onu öyle darmadağın etti ki

*

Yüzünde ne bir nem ne de renk kaldı

Kesildi nutku; bir cevap, ses kalmadı

*

O an hasta düştü nehir kıyısında

Tam kırk gün ceset gibi yattı orada''

(Sayfa: 175)

*

Dip not: *Erjeng; ünlü ressam Mânî'nin efsanevî resim defteri.

38

*

Zîn'in ağyarın prangasıyla bağlı olmaktan kurtulması

Ağaç ve yapraklarla yalnız başına konuşmasıdır

*

''Bağı öyle uzun uzun seyretti ki

Sarı güllere açtı içini, dedi:

*

''Ey âşıklar gibi değişmiş olanlar

Benim gibi sarıya kesmiş olanlar

*

Bülbülün yüz havası, yapraklarınız

Neden gamlı ve zayıf ve sarısınız.?

*

Yoksa benim gibi Mem'siz mi kaldınız.?

Zira benim gibi pek bir gamlısınız'' (Sayfa: 185)

39

*

Sevgiliyi görmek ve onunla konuşmak için dua eden

Zavallı Mem'in dileğinin yüce makamca karşılanması

*

''Bir aşk mükemmelden de ötede ise

Bir su eğer menbaından temiz ise

*

Elbette koruyacak kendini kirden

Reddedecek, uzak duracak pislikten

*

Gençlik ve bahar ve bahçe ve sevgili

Dünyada başka ne murat edilir ki.?'' (Sayfa: 193)

41

*

Tacdîn'in o anda divandan kalkması

Ve Mem'in uğruna evini barkını yakmasıdır

*

''Ya sen de Tacdîn gibi harca malını

Onunla satın al ebedi adını

*

Veyahut onunla iyi bir dost edin

Yüz servetten iyidir bu senin için.!'' (Sayfa: 202)

42

*

Mîr'in Mem ile Zîn'in sevişme ve sevdasından

İkiyüzlü düşmanların ifşasıyla haberdar olmasıdır

*

''Hükümdarlar şahmaran soyundan gelir

Onlar ki zehir ve mühür sahibidir

*

Mührü bastıklarında zehirdir bu, bil.!

Rahmet ettiklerinde zulümdür bu, bil.!

*

Akıllı kimseler sakınır yılandan

Gafiller ise ona dost olur her an

*

Onun nezdinde değerli olsan bile

Onunla hep senli benli olsan bile

*

Sende bir dirhem olsun sapma görse o

Sana da tümüyle sırtını döner o

*

Hele de yanında şu habisler varsa

Kıskanç ve fena olan insanlar varsa

*

Elbette fenalıkta geçer Şeytanı

Ya Rabb, hükümdara dost kılma onları.! (Sayfa: 206-207)

*****

44

*

Mem'in halvet zindanında hayvanî sıfatlardan kurtulması

Ruhanî varlıklara karışıp onlarla yaşaması hakkındadır

*

''Oturdu orada bir zâhid misali

Zindan ona çilehane oldu sanki

*

O çukur ona Nahşeb Kuyusu* olmuş

O ay ise bir gecelik gibi olmuş

*

Ol sufi halvet köşesine varınca

Şeyhlik de ulaştı vahdet makamına'' (Sayfa: 216)

*

Dip not: *İbn-i Mukanna adlı müneccimin Maveraünnehir'deki bir kuyudan sahte bir ay yaratarak göğe yansıtmasına gönderme yapılıyor. Bu süreçte gökte iki ay görünürmüş. (Cîhanî, Devellioğlu, Onay).

''Yüz kez yemin olsun iki 'nûn'* üstüne

Anlaşmam şudur senin gözlerin ile:

*

Canda bir hayat belirtisi oldukça 

Ey sevgili; saklı olacaksın canda'' (Sayfa: 218)

*

Dip not: *Nûn; Arap alfabesinin 28. harfidir. Şiirde sevgilinin kaşını simgeler (Pala). ''İki nûn'', iki kaş demektir.

*****

45

*

Zîn'in Mem'in hapsi sebebiyle ümitsizliğe düşmesi

Giderek gam, keder ve elemle alışması hakkındadır

''Hem gece hem gündüz hâlim budur canım

Peki sen nasılsın ey gönül ışığım.?'' (Sayfa: 224)

51

*

Zîn'in ahiret seferi için vasiyeti ve hazırlanması

Cennet gelini olmak için çeyizini toplamasıdır

*

''Ne zaman ki Mem'i kendimize seçtik

Bilcümle elemi kendimize seçtik

*

Ben, gam ülkesinde zafer kazandım ya

O gamlar gelip teslim oldular bana

*

Mem benim olsun ve merhamet de senin

Gam benim olsun ve saltanat da senin'' (Sayfa: 250)

52

*

Mîr'in Mem ile Zîn'in aşkı hususunda pişman olması

O nazlıların hâli hakkında merhamet etmesi

Ve Mem'in yaralarının dile gelmesi ile ölmesini söyler

*

''Pervâne dedi ki: Sen iyi rehbersin

Mum şöyle dedi: Sen iyi sevgilisin

*

Pervâne dedi ki: Sen yol gösterensin

Mum şöyle dedi: Sen de can diriltensin

*

Pervâne dedi ki: Sen gönül alansın

Mum şöyle dedi: Sen de sine yakansın

*

Pervâne dedi ki: Sen çare bulansın

Mum şöyle dedi: Sen gönül okşayansın

*

Pervâne dedi ki: Sen ki padişahsın

Mum şöyle dedi: Sen bize kıblegâhsın

*

Pervâne dedi ki: Sen, hurisi Zât'ın

Mum şöyle dedi: Sen, nurusun Allah'ın'' (Sayfa: 261-262)

*

''Susamışsan, al, âb-ı hayatın geldi

Yok hastaysan eğer, bak, Lokman'ın geldi

*

Mecnûn'san eğer, Leyla geldi yanına

Yok, Vâmık isen, al işte sana Azrâ.!

*

Eğer bülbül ise, gül hazırdır sana

Nilüfer isen, güneş nazırdır sana

*

Pervâne isen, işte mum parıldıyor

Yok ölüysen, bak, İsa sana geliyor'' (Sayfa: 263)

*

''Ne zaman ki son dileğini söyledi

Ansızın önünde bir kapı belirdi

*

Ve kafesi açılmış bir kuş misali

Hemen uçtu, hiç hapsedilmemiş gibi

*

Çamur zincirinden elini kurtardı

Hemen çırptı gönlünün kanatlarını

*

Bir şahinmiş gibi dünya merkezinden

Kanat çırpıp Rabb'ine kavuştu hemen'' (Sayfa: 266)

55

*

Gamlı ve mahrum Mem'in hazırlanması ve

kefenlenmesi ile defnedilmesi

Nazlı ve gönül çelen Zîn'in ölümü ile aynı kafese

girip hem nefes olmasıdır

*

''Yakındır senin gibi kendimden geçmem

Vaktidir işte senin göğsüne gelmem'' (Sayfa: 278)

*

''Kucakladı mezarı, ona sarıldı

Düştü takatten, can bedenden ayrıldı

*

Elini bile isteye candan çekti

Sanırsın bir çıraydı da söndü şimdi'' (Sayfa: 279)

*

''O iki inci aynı dürcün* içinde

O ay ve güneş aynı burcun içinde

*

Araya hiçbir şey koymadan dizdiler

Onları birbirine teslim ettiler'' (Sayfa: 280)

*

Dip not: *Dürc; mücevher/inci kutusu.

Senaryo: Tom Schulman - Ölü Ozanlar Derneği (Dead Poets Society) (N. H. Kleinbaum)

 Geleneklere olan bağlılığı ve katı disiplin kurallarıyla ünlü Welton Akademisi'nin öğrencilerinin okul ve yatakhane arasında geçen tekdüze hayatları yeni edebiyat öğretmenleri John Keating'in okullarına gelmesiyle bir anda değişir. İyi birer üniversiteye girmeleri için onları çok yoğun bir tempoda çalışmaya zorlayan öğretmenleri ve ebeveynlerinin aksine, bu ele avuca sığmaz adamın onlardan tek bir isteği vardır: Ânı yaşamaları ve hayatlarını olağanüstü kılmaları. Byron, Shelly, Keats ve Shakespeare ile edebiyatın büyülü dünyasına dalan gençler, Keating'in öğrencilik yıllarında üye olduğu gizli bir kulüp olan Ölü Ozanlar Derneği'ni de yeniden canlandırırlar. Ne var ki daha yeni kavuştukları özgürlüklerinin trajik sonuçları olabileceğinin çok geçmeden farkına varacaklardır. ''Acaba Ölü Ozanlar Derneği'nin bu nesil üyeleri hayallerini yıkmaya kararlı otoritelerin baskısından kurtulmayı başarabilecekler midir.?''

Geleneklere olan bağlılığı ve katı disiplin kurallarıyla ünlü Welton Akademisi'nin öğrencilerinin okul ve yatakhane arasında geçen tekdüze hayatları yeni edebiyat öğretmenleri John Keating'in okullarına gelmesiyle bir anda değişir. İyi birer üniversiteye girmeleri için onları çok yoğun bir tempoda çalışmaya zorlayan öğretmenleri ve ebeveynlerinin aksine, bu ele avuca sığmaz adamın onlardan tek bir isteği vardır: Ânı yaşamaları ve hayatlarını olağanüstü kılmaları. Byron, Shelly, Keats ve Shakespeare ile edebiyatın büyülü dünyasına dalan gençler, Keating'in öğrencilik yıllarında üye olduğu gizli bir kulüp olan Ölü Ozanlar Derneği'ni de yeniden canlandırırlar. Ne var ki daha yeni kavuştukları özgürlüklerinin trajik sonuçları olabileceğinin çok geçmeden farkına varacaklardır. ''Acaba Ölü Ozanlar Derneği'nin bu nesil üyeleri hayallerini yıkmaya kararlı otoritelerin baskısından kurtulmayı başarabilecekler midir.?''

''Topla gül goncalarını toplayabiliyorken,

Zaman akıp gidiyor:

Aynı çiçek sana bugün gülümserken,

Yarın solup gidiyor.''

Durdu. ''Topla gül goncalarını toplayabiliyorken,'' diye tekrarladı Keating. ''Bu fikrin Latincedeki karşılığı Carpe Diem'dir. Bunun ne anlama geldiğini bilen var mı.?''

''Carpe Diem,'' dedi Latince âlimi Meeks, ''Anı yaşa.''

''Çok güzel Bay..?''

''Meeks.''

''Anı yaşa,'' diye tekrarladı Keating. ''Şair neden bu dizeleri yazmış acaba.?''

''Acelesi olduğundan mı.?'' dedi öğrencilerden biri. Diğerleri gülüştüler.

''Hayır, hayır, hayır.! Solucan yemi olduğumuzdan, çocuklar.!'' diye bağırdı Keating. ''Hepimiz sınırlı sayıda ilkbahar, yaz ve sonbahar yaşayacağız da ondan.'' (Sayfa: 24)

''Bir gün, inanması zor olsa da, hepimiz nefes alıp vermez olacak, soğuyacak ve öleceğiz.!'' Dramatik bir şekilde sustu. ''Ayağa kalkın,'' dedi, ''ve altmış yetmiş yıl önce bu okula başlamış olan çocuklara bakın. Çekinmeyin, gidin bakın.''

Çocuklar ayağa kalkıp onur salonunun duvarlarını kaplayan sınıf resimlerine doğru gitti. Geçmişten onlara bakan genç adamların yüzlerine baktılar.

''Hiçbirinizden bir farkları yok, değil mi.? Gözleri umut dolu, tıpkı sizinkiler gibi. Harikulade şeyler yaşayacaklarına inanıyorlar, pek çoğunuz gibi. Peki, bu tebessümler nerede şimdi çocuklar.? Umuda ne oldu.?''

Çocuklar resimlere baktı; yüzlerinde ciddi ve düşünceli bir ifade vardı. Keating bir o fotoğrafı bir bu fotoğrafı göstererek odada fişek gibi dolaşıyordu.

''Çoğu hayatlarını biraz olsun kendi kapasitelerine uygun hâle getirmeden önce iş işten geçene kadar beklemedi mi.? Başarının o yüce tanrısallığını kovalarken gençlik hayallerini heba etmedi mi.? Bu adamların çoğu şimdi nergis gübresi.! Yine de biraz daha yaklaşırsanız fısıldadıklarını duyabilirsiniz çocuklar.! Hadi,'' dedi, ''eğilin. Hadisenize. Duydunuz mu.?'' Çocuklardan çıt çıkmıyordu, bazıları çekine çekine fotoğraflara doğru eğildi. ''Carpe Diem,'' diye fısıldadı Keating. ''Anı yaşayın. Hayatlarınızı olağanüstü kılın.'' (Sayfa: 24-25)

''Kim ne derse desin, sözcükler ve fikirler dünyayı değiştirecek güce sahiptir.'' (Sayfa: 35)

''İnsan ırkının bir üyesi olduğunuz için şiir okursunuz, insan ırkı da tutku doludur.! Tıp, hukuk, bankacılık -bunlar hayatı sürdürmek için gereklidir. Peki ya şiir, romantizm, aşk, güzellik.? Bunlar ise uğruna hayatta kaldığımız şeylerdir.!

''Whitman'dan alıntı yapıyorum:

*

''Ah ben.! Ah hayat.! Yinelenip duran soruların,

Uçsuz bucaksız vefasızlar silsilesinin,

Aptallarla dolu şehirlerin..

Ortasında ne faydası var, ah ben, ah hayat.?''

*

Cevap

*

Yaşıyorsun işte -Hayat var, hüviyet de öyle,

Zorlu oyun devam ediyor, belki sen de katılırsın bir dizeyle.'' (Sayfa: 36)

''..''Ölü Ozanlar, hayatın iliğini emmeye adanmış bir dernekti. Bu ifade Thoreau'ya ait ve her toplantıda söylenirdi,'' diye açıkladı. ''Ufak bir grup hâlinde eski mağarada toplanıp sırayla Shelley, Thoreau, Whitman ve kendi dizelerimizi okurduk -anın büyüsü hepimizi etkisi altına alırdı.''

*

''Yaşayanlar sadece çaylaktı. Tam üyelik için bir ömür boyu çıraklık yapmak gerekiyordu. Ben bile hâlâ mütevazı bir, yeni üyeyim.'' (Sayfa: 41)

''Ormana gittim, çünkü bilinçlü yaşamak istiyordum.''
*
''Yaşamdan olmayan her şeyi bozguna uğratmak.'' (Sayfa: 47)

''Bana aşkı mı öğreteceksin.? Sen önce kendin öğren:

Bu işin profesörüyüm ben.

Aşk tanrısı diye bir şey varsa harbiden

O da aşkı öğrenebilir benden.'' (Sayfa: 48)

''..''Kendimizi her şeye sürekli farklı şekillerde bakmaya zorlamamız gerektiğini kendime hatırlatmak için masamın üzerinde duruyorum. Dünya buradan çok farklı görünüyor. İnanmıyorsanız gelin de bakın. Hepiniz. Sırayla.''

*

''Eğer bir şeyden eminseniz,'' dedi, ''başka bir şekilde düşünmeye zorlayın kendinizi, yanlış ya da aptalca olduğunu bilseniz bile. Bir şey okurken yalnızca yazarın ne düşündüğüne kafa yormayın, durup, siz ne düşünüyorsunuz ona da kafa yorun.

Kendi sesinizi bulmaya uğraşmalısınız çocuklar ve harekete geçmek için ne kadar beklerseniz onu bulma şansınız o kadar azalır. Thoreau der ki, 'Çoğu insan hayatını sessiz bir çaresizlik içinde yaşar.'..'' (Sayfa: 52)

''Hayatta önemli şeylerle alakadar olun; aşk, güzellik, hakikat, adalet gibi.''

*

''..şiir olmak zorunda ve biz durup en basit yaşamsal eylemlerde dahi onu fark etmeliyiz, yoksa hayatın bize sunduğu şeylerin büyük bir kısmını boşa harcamış oluruz.'' (Sayfa: 62)

''Çocuklar, hepimizin içinde büyük bir kabul görme ihtiyacı vardır, ama özgün ve farklı olan şeylerinize de güvenmek zorundasınız; tuhaf ya da rağbet görmeyen şeyler olsalar da. Frost'un dediği gibi, 'Yollar ikiye ayrılmıştı ormanda ve ben -daha az katedilmiş olanı seçtim, / Bütün ayrımı yaratan da buydu.'..'' (Sayfa: 74)

''Gerçekten seven gönüller arasına engel giremez bence;

Değişen her duruma uyup da kendi de değişen aşka,

Aşk demem ben asla; ya da, ötekini yüz çevirir görünce,

Kendisi de hemen yüz çevirmeye kalkışan aşka.!''

*

Shakespeare, Soneler (Sayfa: 87)

''Ben hep eğitimin kendi adımıza düşünmeyi öğrenmek olduğunu düşünmüşümdür.'' (Sayfa: 91)

''Ben olsam çocukların fazlasıyla konformist olmasından endişe etmezdim, John,'' dedi.

''Nedenmiş o.?''

''Kendin de bu kutsal salonlarda okudun, öyle değil mi.?''

''Evet.''

''Eh, müzmin bir ateist yetiştirmek istiyorsan,'' dedi McAllister, ''ona katı bir din eğitimi var. Her zaman işe yarar.'' (Sayfa: 92)

''..''Beyler,'' dedi Keating, ''bugün üniversiteden en iyi şekilde faydalanmak için gerekli olan bir beceriden söz edeceğiz -okumadığınız kitapları analiz etme becerisinden.'' Susup etrafına baktı. Çocuklar gülüyordu.

''Üniversite muhtemelen şiir sevginizi yok edecek. Saatler süren sıkıcı analizler, tahliller ve eleştiriler sağ olsun. Üniversite ayrıca sizi edebiyatın her çeşidi ile karşı karşıya getirecek: Bunların çoğu bir solukta okumanız gereken büyüleyici çalışmalar, bir kısmı da veba gibi uzak durmanız gereken ıvır zıvırdır.'' (Sayfa: 93)

Evangelia Balta - Nüfus Mübadelesi

 

Önsöz

*

İLBER ORTAYLI

*

Yakın tarihte nüfus mübadeleleri olmuştur. Bunlar genellikle, ana unsurdan sayılan bir kavmin sınırlarını aniden değiştiren savaş ve ardından gelen sözde bir barışla komşu ülkede kalması neticesinde ortaya çıkar. Bazı halde, bu barışla birbirinden ayrılan topluluklar karşılıklı olarak iki devlet arasında değiştirilir. Bu zorunlu göçün en sorumsuzca düzenlenen, adeta insanları göçe zorlayan ve katliamlarla biten en müthiş örneği Hint alt kıtasının parçalanması sırasında Hindistan’la Pakistan arasındaki mübadele olmuştur. Dünyanın şu anda, bu gibi haksız nüfus mübadelelerine gebe olduğu mıntıkalar bulunuyor ve bunlar bizden çok uzakta değil. Yirminci yüzyılda İtalya’daki Tirollu azınlık için gerçekleşmeyen böyle bir mübadele, diğer yandan Beserabya’dan Almanya’ya sevk edilen bir Alman nüfus söz konusuydu.

Üzerinde en çok tartışılan ve o nispette de hakkında bilinmeden konuşulan mübadele ise Türk-Yunan mübadelesidir. 1923 Türk-Yunan Zorunlu Mübadelesi, Yunan ana kıtasındaki Türklerle İstanbul, İmroz ve Bozcaada'da Rum Ortodoks nüfusu hariç Anadolu’daki Rum Ortodoks nüfusu mübadelesidir. Anadolu’daki nüfus içinde Türkçe konuşan ve Yunanca bilmeyen Karamanlı dediğimiz nüfus da vardı. Küçük Asya Felaketi denilen yenilgiden sonra Yunanistan’ın isteği üzerine büyük devletlerin zorlaması ve Türkiye’nin de kabulü ile nüfus mübadelesini yürürlüğe konmasıyla ortaya çıkan süreci incelemek üzere sevgili meslektaşımız Evangelia Balta’nın 2003 ile 2013 yılları arasında kaleme aldığı altı monografik çalışma, yani uzun makalenin bir araya getirilmesiyle önümüze bu kitap çıkmıştır.

Evangelia Balta, gerek aile yapısına ve etnografik kültüre gerekse iktisadi ve siyasi oluşumuyla bu konuyu incelemeye en yetkili kalemdir. Türkçe ve Osmanlıcasının Yunancası kadar kullanıldığı bu çalışmalarda Karamanlı kültürü neşriyatı 1920’lerde Yunanistan ve Türkiye’de, fakat bilhassa Yunanistan’da mübadil nüfusun karşılaştığı yerleşme ve uyum problemlerini ele almıştır.

Burada mübadillere ait Yunan tarihyazımının incelenmesi, mesela Makedonya bölgesine gelen Anadolulu Hıristiyanlara Makedonya’dan Anadolu’ya gönderilen Müslümanlar üzerine yapılan çalışmalar mukayeseli olarak ele alınmaktadır.

Profesör Balta haklı olarak, Türkiye’deki mülteciler üzerindeki çalışmaların daha çok Girit mübadilleri üzerine yoğunlaştığını söylüyor. Bu daha çok, Giritlilerin çocukları ve torunlarının kendi hayatları ve kültürlerinden ileri gelen bir ilginin sonucudur. Kıta Yunanistan’dan gelenler için mazideki hayat daha çok aile içi bir anlatı, gittikçe unutulan ve artık kavranılması zor olan bir mazidir. Benzer durumun Yunanistan’a göç edenler için de söz konusu olması mümkündür. Dolayısıyla Evangelia Balta gibi araştırmacıların artması gerekliliği ve dostumuzun yaptıklarının önemi anlaşılmaktadır.

Kitabın ikinci bölümünde mübadil Anadolulu nüfusun Yunanistan’ın muhtelif bölgesindeki yerleştirilme ve uyum sorunları ele alınıyor. Bu bence kitabın samimi bir münevver elinden çıkan en ilginç bölümüdür. Buradan edindiğimiz sonuç şudur: Mübadil nüfus üzerinde çalışan Yunanlılar arasında açık sözlü sosyal bilimcilerin var olduğu anlaşılıyor. Karışık nüfuslu Makedonya ve Trakya gibi eyaletlerde mübadil nüfus üzerine yapılan araştırmalar iki ülke tarihi dışında antropoloji literatürüne önemli katkı sağlayacak boyuttadır ve o nispette de görmezden gelinmiştir.

1923-1924 Zorunlu Nüfus Mübadelesi, hiç şüphesiz ki çağdaş Türkiye’yi ama ondan daha çok çağdaş Yunanistan’ı etkilemiştir. Buna paralel olarak modern Yunan tarihçiliği bu konuyla Türklerden çok  daha fazla ilgilenmektedir. Türk antropologları, sosyologları ve tarihçileri bu konuda çok az sayıda monografi ve derli toplu kitap üretmiştir ve kamuoyumuzdaki bilgi yetersizliği, hatta yanlışlıkları da bundan ileri gelmektedir. Kuşkusuz siyasi istismara açık bir konuda bilimadamlarının suskunluğu veya yetersiz kalışı birinci derecede önemli bir sorundur. Evangelia Balta gibi arkadaşlarımızın ve benzerlerinin çalışmalarının örnek ve terbiye edici bir unsur olmasını temenni ederiz. (Sayfa: 9-10)

''2000 YILINA KADAR MÜBADİLLERİN TARİHİ VE YUNAN TARİHYAZIMINDAKİ YERİ'' ADLI MAKALEDEN:

*

''Eski, yeni rejim ve devletlerin, kimlik gruplarının ve uzun süredir Soğuk Savaş'ın buz tabakası altına gizlenmiş güçlerin tarih konusunda siyasal baskıları, yaşamım boyunca tanık olduğum en büyük boyutta. Ve modern medya toplumu, geçmişimize görülmemiş bir önem ve pazarlama potansiyeli verdi. Tarih, bugün gerçek geçmişi istemeyen, sadece amaçlarına uygun bir tarih isteyenler tarafından değiştiriliyor ya da uyduruluyor. Bugün tarihi mitolojinin büyük çağıdır. Tarihin profesyonelleri tarafından savunulması bugünün siyasetinde her zamankinden daha acildir. Bize ihtiyaç var.

*

Eric Hobsbawn'ın otobiyografisinden. (Sayfa: 34)

Yorgo Andreadis - Tamama, Pontusun Yitik Kızı (Önsöz ve Çeviri: Ragıp Zarakolu, Kapak Tasarımı: Emel Akgül)

 Arka Kapak:

*

"Savaşın güzeli, adili olmaz. Bütün savaşlar gaddarcadır ve katılanları kötüleştirir, onun ardında yatan ne olursa olsun..

Din savaşları, ulusal ve ırk adına yapılan savaşlar, kardeş kavgaları, insanların içinde sakladığı en kötü özellikleri gün ışığına çıkarır.. Tamama'nın gerçeklere dayalı öyküsünü anlatan bu çalışmada, bir yandan sadece savaşın kötü bir şey olduğunu vurgularken, öte yandan savaşın bütün gazabına rağmen, hâlâ insan olarak kalmayı başarabilen kişileri, tüm insanlığa göstermeyi amaçladık..

Halklar arasında dostluk, böylesi insanların büyüklük ve erdemleri üstüne kurulabilir, ancak o zaman sağlam ve temele sahip olabilir. Dünya çapında barış ve kardeşliğin güvencesi olan HALKLAR ARASINDAKİ DOSTLUK.."

*

Giriş:

*

KARADENİZ'E KAVUŞAMAYAN BİR HAYAT:

YORGO ANDREADİS

*

''Aslen Gümüşhaneli olan ve en büyük hayali Hrant Dink gibi halklar arasında atılmış köprüleri inşa etmek olan, Abdi İpekçi Türk-Yunan Dostluk ödülü sahibi Yorgo Andreadis, 'Pontus tabusu' hakkında yazdığı kitaplar Türkiye'de ilgiyle karşılanmaya başlayınca, başına gelmeyen kalmadı; 1998 yılında Türkiye'ye girişi yasaklandı, âşık olduğu Karadeniz'e bir daha ayak basamadı. Andreadis, Selanik'te 30 Aralık 2015'te hayata veda etti. Vasiyeti Trabzon'a gömülmekti ama bu da yerine getirilemedi.'' (Sayfa: 9)

"Barış ve sükûnet dönemlerinde insanları sevmek kolaydır ama bu özelliği savaş koşullarında, tüm baskılar altında korumak, daha zorlu bir çabayı, daha insan olmayı, hatta üstün insan olmayı gerektirir." (Sayfa: 133)

Fethiye Çetin - Anneannem

 

Arka Kapak:

*

Bu coğrafyada yaşayan herkesin şu ya da bu şekilde bildiği ama üzerinde konuşmamayı tercih ettiği saklı yaşamlar. Ermeni ve Hıristiyan iken Türk ve Müslüman olmuş binlerce çocuktan biri:

Heranuş ya da diğer adıyla Seher.

Torunu Avukat Fethiye Çetin anneannesi hakkındaki gerçeği yıllar sonra öğrendi. Anneannesinin akrabaları Gadaryanlara ise onun ölümünün ardından ulaşabildi. Konuşacak çok şey, sorulacak çok soru vardı.

"Yaşamı boyunca akla hayale gelmeyecek zorluklara göğüs germiş, çocuklarının ve yakınlarının karşısına çıkan engellerle baş etmiş bu kadın, gerçek kimliği söz konusu olduğunda neden kendini bu kadar çaresiz hissediyordu.? Neden ailesini ve kimliğini savunamıyor, isteklerinin arkasında duramıyordu.?

Anneannemin her acı hatırayı anlatıp bitirirken tekrarladığı cümlede gizli belki de bu soruların cevabı: O günler gitsin, bir daha geri gelmesin..

*****

*****

''Annem çok acı çektiğini anlatmak için elini sol memesinin üstüne koyar ve ''Tam şuram, tam şuramda bir yer, sızım sızım sızlıyor,'' derdi.'' (Sayfa: 9)

*****

*****

''Cami avlusunun en kuytu köşesine sinmiş kadınlarla bekleşiyoruz. Öyle çaresiz bekleşir ve yeni gelenlerle sarılıp ağlaşırken erkek kalabalığından biri, yanımıza hızla ve telaşla gelip sordu:

''Seher Teyzenin annesiyle babasının adı nedir.?''

Bu soruya hemen cevap gelmedi kadınlardan. Sessizlik ve karşılıklı bakışmalar dikkati çekecek kadar uzadı. Bir süre sonra sessizlik yine kadınlar arasında biri, Zehra Teyzem tarafından bozuldu:

''Babasının adı Hüseyin, annesinin adı Esma.''

Teyzem bu isimleri söyler söylemez bakışlarını, onay bekler gibi bana çevirdi ya da bana öyle geldi.

Soruyu soran adam, bu ketum kadın kalabalığından beklediği cevabı sonunda koparmış olmanın rahatlığı ve musalla taşının önünde birikmiş erkek kalabalığına yönelmişken yüreğimden kopup gelen ve sessizliği yırtan şu sözler, kendiliğinden ağzımdan döküldü:

''Ama bu doğru değil.! Onun annesinin adı Esma değil, İsguhi. Babası da Hüseyin değil, Hovannes.!'' (Sayfa: 10)

*

''ANNESİNİN ADI ESMA, babasının adı Hüseyin olmadığı gibi kendi adı da Seher değil, Heranuş'tu onun.'' (Sayfa: 11)

*****

*****

''Uzun kış gecelerinin en büyük eğlencelerinden biri dervişlerin gelişiydi. Köy ahalisi dervişlerin etrafında halka olur, onların şişlerle ve kızgın sobayla yaptıkları gösterileri korku, şaşkınlık ve hayranlıkla seyrederlerdi. Demir şişler bir yanaktan girip öbür yanaktan çıkardı ama bu şişlere bir damla bile kan bulaşmazdı. Kızgın soba kucaklanır ancak kucaklayan dervişlerin ellerinde kollarında yanıklar oluşmazdı. Heranuş bu işe çok şaşardı.'' (Sayfa: 15)

''BABAM ÖLDÜKTEN SONRA hiç oyuncağım olmadı. Oyuncağım olsun diye bir isteğim de. Ama bir müzik aletimin olmasını, bu isteğimi dile getirmesem de hep çok istedim. Akranlarım evcilik oynarken ben bulduğum tahta parçasının üzerine teller gerer, onlardan farklı sesler çıkarmaya çalışırdım. Bazen tellerin yanında çeşitli kalınlıkta lastikleri de tahtanın üzerine gerer, bunların gerginliklerini çıkan sese göre ayarlardım.

Sonra bir gün Mahmut Dayım, küçük dayıma, (Mesut Dayıma) bir mandolin aldı. Mesut Dayım o sırada Diyarbakır'da yatılı okulda okuyordu ve mandolini yanında götürdü. Tatili dört gözle beklemeye başladım. Mesut Dayım eve gelecek diye. Tabii en çok mandolini getireceği için.

Mesut Dayım, ''Tren gelir, hoş gelir'' türküsünü öğrenmişti ve eve geldiğinde bize bunu çaldı. Bütün dikkatimle onu izledim. Sonra elime mandolini aldım ve bu türküyü ondan dıuyduğum gibi çalmaya başladım.

Mandolini elime alır almaz nasıl çalabildim bilmiyorum ama ev halkı bunu görünce, mandolinin bana bırakılmasına karar verdi.'' (Sayfa: 30)

''Dedem bir ikindi namazından eve döndüğünde, yine mandolin elimde bir konser hazırlığındaydım. Geldiğini belli etmek için her zaman yaptığı gibi öksürerek, öksürüğe benzer sesler çıkararak içeri girdi.

Bu gürültülü patırtılı girişten amaç, dedemden gizli yapılması muhtemel şeyler için kadınlara, çocuklara toparlanma fırsatı vermekti. Örneğin, annem dedem hariç herkesin yanında sigara içerdi. Dedem bunu bilirdi, bilmezden gelir, onu utandırmamak için de her gelişi gürültülü olur, sigara içiyorsa anneme sigarasını söndürmesi ve izlerini yok etmesi için zaman tanırdı.

O gün de gürültülü giriş faslının ardından ayakkabılarını çıkarıp içeri girdi. Sonra, bana bakarak, ve herkesin duyacağı şekilde:

''Bugün, camide hoca, bu mandolin üzerine vaaz verdi,'' dedi. Bütün dikkatleri üzerinde topladığına emin olduktan sonra devam etti:

''Mandolin çalmak günahmış. Hoca, çocuklarınıza mandolin alarak günaha girmeyin; mandolin kursu yerine onları Kuran kursuna gönderin, dedi.''

Anneannem tereddütsüz ve hiç vakit geçirmeksizin ortaya atılıp dedeme, ''Bunları hoca mı söyledi.?'' diye sorarak emin olmak istedi.

Dedemden ''Evet aynen böyle söyledi,'' cevabını duyduktan sonra, öfkeyle söylendi: ''Boynu altında kalsın o hocanın. Mandolin niye günah oluyormuş.? Kendisinin ya da çocuklarının mandoline istidadı olsaydı böyle demezdi.''

Sonra dedeme çıkıştı: ''O cahil hocaların aptal sözlerini bu eve getirme.'' Duruma zamanında el koyup dedemi susturduktan sonra başıyla da bana devam etmem için onay verdi. Anneanneme minnet duydum. Ancak, camide duyduklarına dedem de pek inanmamış olacak ki, sustu ve bu olaydan sonra, mandolin-vita kutusu konserleri hiçbir engelle karşılaşmadı.

Dedem ve anneannem namazında niyazında, dini bütün insanlardı. Ama anneannem, yobazlığa ve mantıksızlığa hiç gelemez, mantıksız bulduğu sözlere, bunu bir imam dahi söylemiş olsa cesaretle karşı çıkar, etrafındakileri de uyarır, etki altında kalmaya müsait dedemi de böyle sarsarak kendine getirirdi. (Sayfa: 32-33)

*****

*****

ÖLÜM İLANINI Agos'a verdim.

*

Onun adı Heranuş'du. Herabet Gadaryan'ın torunu,

Üskühi ve Ovannes Gadaryan'ın biricik kızları idi.

Palu'ya bağlı Habab köyünde dördüncü sınıfa kadar

mutlu bir çocukluk yaşadı.

Birden, ''o günler gitsin bir daha gelmesin'' dediği

acılarla dolu zamanlar yaşanmaya başlandı.

Heranuş tüm ailesini kaybetti ve onlarla bir daha

görüşemedi. Yeni bir ailesi, yeni bir adı oldu.

Dilini, dinini unuttu, yeni bir dili ve dini oldu, hayatı

boyunca bunlardan hiç şikâyetçi olmadı ama adını,

köyünü, anasını, babasını, dedesini ve yakınlarını

hiç mi hiç unutmadı. Bir gün onlara kavuşma,

onlarla kucaklaşma umuduyla 95 yıl yaşadı. Belki

bu umutla uzun yaşadı, bilincini son günlere kadar

yitirmedi. Heranuş nenemi geçen hafta kaybettik

ve onu sonsuzluğa uğurladık. Sağlığında

bulamadığımız yakınlarını (yakınlarımızı) bu ilan

vasıtasıyla bulmayı, acıları paylaşmayı umuyor,

''o günler gitsin, bir daha yaşanmasın'' diyoruz.

*

Fethiye Çetin, 11 Şubat 2000, Agos Gazatesi. (Sayfa: 79)