Ruhi Su - Türk Halk Oyunları

 

Sunu

*

Bir söz vardır, bilinir: ''O güzel insanlar, o güzel atlara bindiler, gittiler.'' Ruhi Su da o güzel insanlardandı işte. Yalnız güzel de değil, yüce gönüllü, sevdiği türküler kadar yalın ve duru üstelik.

*

Sevdiği türküler, dedim. Türkü her şeydi Ruhi Su için. Yaşama sevgisi, var oluşun anlamı, direnme gücü, insan olmanın bilinci, duyarlık ölçüsü, kısacası her şey.. Sesi ve sazıyla hayatını türkülere adadığı, türkülerle halkının acılarına, sevinçlerine ortak olduğu, özgürlük isteğini türkülerde dile getirdiği için başına gelmedik kalmadı. Ama ne yakındı bundan, ne de sızlandı, Doğru bildiği yolda, hiçbir ödün vermeden, başı dik yürüdü.

*

Gür sesiyle salt bir yorumcu değildi Ruhi Su. Biraz saz virtüözü hiç değil. Ama sesiyle sazı birbirini bütünleyen bir ustaydı. Saz, sese yol gösteren bir araçtı onun için. Ezgiyi sesin altına döşeyen bir araç.. Halktan aldığı, sanatçı kişiliğinin imbiğinden süzüp, bilinçle duyarlığın yeni bir bileşimi olarak sunarken, en iyiyi amaçladı hep.

*

Bu açıdan bakıldığında Ruhi Su, halka yönelişin bilinçli bir savunucusu olmanın yanı sıra, halkın kültür birikimini çağdaş bir yorumla değerlendirmesini de bilmiştir. Halkın duygu ve düşüncelerinin dışavurumu olan türküler, onun sazında ve sesinde yaşanan gerçekliği dile getiren bir sanat yapıtına dönüşmüştür.

*

Ona göre sanatın işlevi, dünyanın değişimine katkıda bulunmak, gerçekliği doğru yorumlamaktır. Bu nedenle türküleri olduğu gibi değil, olması gerektiği gibi alır Ruhi Su. Çünkü türküler hayat koşullarının, toplumsal düzenin dışında düşünülemez. Sanat, hayatı yansıttığına göre, türküleri söylerken yapılması gereken de, kendi söyleyişiyle, ''ekmekten aşa kadar halkın yaşamak isteyip de yaşayamadığının, özlemini çektiği şeylerin neşesini, yaşama sevincini artıracak'' müziksel bir yoruma ulaşmak olmalıdır.

*

Ruhi Su, söylediği anonim türkülerden, halk ozanlarının deyişlerine, çağdaş şairlerimizin şiirlerine yazdığı ezgilerden, kendi bestelerine, böylesi bir sanat anlayışının somut örneklerini vermiştir. Ruhi Su'nun sanatsal eylemi, bu niteliğiyle, yaşanan halk kültürünün, sanatın değer ölçülerini göz ardı etmeden yeniden üretebileceğinin en somut göstergesidir.

*

Bir daha yineleyelim: Hayatını türkülere adamak ve halkının sözcüsü olmak.. Sanatçı Ruhi Su'yu, insan Ruhi Su'yu en iyi tanımlayan sözcüklerdir bunlar. Yalnız uzunçalarlar, kasetler dolusu türküler değil, elinizdeki kitapta bunun kanıtı.

Kitabın oluşum öyküsü ise Ruhi Su'nun anlatımıyla şöyle; ''1961-1965 yılları arasında bir bankanın halk oyunlarıyla ilgili tesisinde, halk oyunları müziğini önce bantlara, sonra da bantlardaki müziği, müzik kurallarına göre değerlendirip notaya alıyordum. Yani müzik yazısına geçiyordum. Bu notaya aldığım türkülü türküsüz halk oyunlarının içinden yüz tanesinin yayımlanmasına karar verildi. Bunları seçtim. Seçtiğim bu notalar Bülent Tarcan'la Halil Bedii Yönetken'e bantları dinletilerek denetimden geçirildi. Notaların, dinletilen bantlardaki müziğe uygun olarak yazıldığı saptandı. Sonra bu notalar Almanya'da bir nota basımevine gönderilerek, dizdirilip prova baskıları getirildi.'' (Cumhuriyet, 17 Temmuz 1975)

Ama bu arada, görevden ayrılır Ruhi Su. Yıllar sonra sözünü ettiği kitap yayımlandığında, halk danslarını derleyen ve notaya alanın Ruhi Su olduğu nedense belirtilmez kitapta. Yargı yoluna başvurduğunda ''bu hizmetin içinde adının bulunmasını ister yalnızca. Gerekçesi, tam da ona yakışır bir gerekçedir: ''Bizim de adımızdan başkaca bırakacak neyimiz var.?''

*

İşte ''Türk Halk Dansları'' adını taşıyan bu kitap, yıllar önce yayımlanan ''Yüz Türk Halk Oyunu'' adlı kitabın yeni basımı değil. Bir ustanın adını yaşatmak amacıyla, halk danslarımızın, onun olduğu saptanan müzik yazılarının toplandığı bir derleme yalnızca.

*

Anısı önünde saygıyla eğiliyorum.

*

Atilla Özkırımlı (Sayfa: XI-XII)

HALK DANSLARININ ORTAYA ÇIKIŞ KOŞULLARI VE ANADOLU'DA GELİŞİMİ

*

İnsanın varlığını sürdürebilmesinde en önemli etken, doğa ile savaşımında doğaya yenik düşmemesi özelliğidir. İnsanın doğa ile savaşımında, kendi gücünü farketmesi; bunun insana kazandırdığı maddi ve manevi kültür değerleri, belli bir birikimi oluşturur. Bu birikim uygarlık tarihimizdir.

*

İlk insanların doğa ile ilişkilerinde kullandıkları araç ve gereçler çok ilkeldi. Doğa olaylarını algılayamıyor ve değerlendiremiyorlardı. Toplu yaşıyor ve bu yaşama biçiminden güç alıyorlardı. Davranışları ortak düşünceye, o topluluğun ortak çıkarlarına, isteklerine bağlıydı. Henüz birey olma bilincine erişememişlerdi.

*

Bu ilkel dönemlerinde insanlar doğa olaylarının neden-sonuç bağlantısını kuramadıkları için belli bir yaratıcı aramışlar; olguları somutlaştırmak, kişileştirmek eğiliminde olmuşlardı. O zaman da algılayamadıkları, bir nedene bağlayamadıkları olguları, mistik kuvvetlerle açıklıyorlardı. Somutlaştırdıkları varlıklara, nesnelere karşı bir saygı duyuyorlardı. Buna kült diyoruz. Bu külte bağlı olarak da tapınmalar, dinsel tören ve büyüler geliştirmişler; bunları gelenekselleştirmişlerdi.

*

Bu dönemde bilim öncesi bilim olan söylenceler, mitologya oluştu. Bu inanış ve değerlere bağlı sanat yaratımlarında da danslar, danslı törenler önemli bir yer tutuyordu. Bu dinsel törenlerin sözlü bölümü mitoslardan, somutlaştırılan kavramı anlatan nesne ve eylemler de ritüellerden oluşurdu. Böylece, bu geleneksel işlemler sanatlarına da yansıdı.

*

Zamanla toplumsal üretim gelişti. Bunun sonucu olarak doğal iş bölümü, teknik iş bölümü, toplu çalışma, tüketim farklılıkları oluştu ve ekonomik yapılanma belirginleşti. Bu değişim ve gelişmeyle birlikte sosyal ortamda karşılıklı görev anlayışı, toplumsal örgütlenme, gelenekler ve toplumsal alışkanlıklar, aile yapısı, akrabalık ilişkileri oluştu. Böylelikle toplumsal yapı mekanikleşti, bütün çabalar toplumsal yararı gözetmeye yönelik oldu. İnsanlar doğa olayları karşısında kendi güçlerini farkettiler ve bireyselleşme gerçekleşti.

*

Ekonomik yapılanma gelişir ve buna bağlı olarak toplumsal anlayış değişirken, insanların soyutlama yetileri gelişti. Artık doğa olaylarını algılayabiliyor, bir nedene bağlayabiliyor, nesneleştirdikleri doğaüstü güçlerle açıklamıyorlardı.

*

Bu gelişim süreci içinde günümüze gelindi. İnsanlar, doğal olarak ilkel dönemlerindeki yaşama özelliklerini değiştirdiler. Bu değişim eski yaşama biçiminden bütünüyle kopmak yerine farklılaşma biçiminde oldu. Artık ilkel dönemlerindeki büyüyü, dinsel törenleri ve bu geleneksel işlemlerin en önemli bölümünü oluşturan dansları; kötü ruh korkusundan değil, ortak iş yapmanın zevki olması, birbirlerinden güç kazanma, iş bölümünün sağlamlaşması, dayanışma ve bütün değerleriyle birbirini anlama.. gibi nedenlerle yaptılar. Artık halk dansları dinsel kökenli törenler olmaktan çıktı ve toplu coşkuyu simgeledi.

*

Anadolu folkloru da bu varoluş koşullarından ayrı düşünülemez. Anadolu insanı, Orta Asya'dan Anadolu'ya yerleşinceye değin ve Anadolu'da geliştirdiği uygarlıklar süresince birçok eski kültürden etkilenmiştir. Anadolu danslarında eski Anadolu uygarlıklarının etkisini bulabiliriz.

*

Zaman içinde bu etkilenmelerin kaynakları, dansları doğuş anlamları, amaçları unutulmuş ama danslar günümüze değin ulaşabilmiştir. Anadolu'da da dans geleneğinin çok eskilere dayandığını, eski uygarlıkların resimlerinden, heykel ve duvar kabartmalarından anlıyoruz. Metin And, Konya- Çatalhöyük kazılarında çıkarılan bir duvar resmindeki toplu dans sahnesini, Anadolu'da dans geleneğinin eskiliğine örnek gösterir. (MÖ. 5500-6500) Yine aynı konuda, o yörede kimi geleneklerin bugün de yaşadığını ekler. Ölüm ve dirilmeyi anlatan geyik tapınışının Hititlerde olduğunu, geyik-ölüm-güneş sembolü olan aynanın sonraki uygarlıklarda da değişik biçimlerde yaşadığını örnekler. Bugün hâlâ Alacahöyük'teki köylülerin ölü odasındaki aynaları ters çevirdiklerini belirtir.

*

Anadolu'daki danslarımızın belirleyici bir etkeni dinin yanı sıra dildir. Metin And, Orta Asya'dan, Şaman dininden halk danslarımızın büyük etkiler taşıdığına bir örnek olarak ''bar'' sözcüğünü verir. Bugün Doğu Anadolu'nun davul oyunlarının genel adı bu sözcük, geçmişte Şamanın davulunun tutağına verilen addır.

*

Sanatsal yaratılarda insanların ilkelerden günümüze kadar geçen süreçteki dinsel özelliklerden etkilenmeleri nedeniyle, Anadolu folklorunda da dinsel etkilenmelerin önemli yer tuttuğu söylenebilir. Mani, Şamanizm ve İslam dini değişik dönemlerden itibaren Anadolu folklorunda etkili olmuştur. İslam dini ile birlikte, Anadolu insanı dinsel açıdan ortak değerler yaratarak büyük bir manevi değerler bütünlüğü sağlamıştır.

*

İslamiyetin kadın ve erkek ilişkilerinde sınırlayıcı etkilerinin olması, köylü danslarını bu açıdan pek etkilememiştir. Metin And bu konuda ''.. İslam dininde karşı bir tepki sonucu olarak çıkan tarikat dansları da bu etkinin bir bakıma olumlu sonuçlarından sayılabilir.'' der. Bu yarı dinsel danslara sema'dan bozma semah (samah, zamah) dendiğini belirtir. İslamiyet etkisinde de kadınla erkeğin aynı oyunda yan yana oynamaları; toplum yapısının içe kapanık daha dar gruplarca oluşturulmasının, üretim ilişkilerinin aile topluluklarına dayalı olmasının, işgücüne önemli ölçüde gereksinim duyulmasının ve ortak üretimin sonucudur.

*

Halk danslarının dinsel birtakım öğelerle beraber hâlâ büyüsel niteliklerini korudukları da bilinmektedir. Bu dansların oynanış nedenleri içinde tapınış ve bolluk törenleri için oynananları çoğunluktadır. Anadolu'da bu bağlamda Dionisos şenlikleri, yerini bağ bozumu şenliklerine bırakmıştır. Yani mekanik toplum yapısından organik toplum yapısına geçişte bile bu dinsel kökenli törenler devam etmiştir.

*

Osmanlı İmparatorluğu içinde yaşayan çeşitli ulusların kültürel etkileri, onlarla olan kültür etkileşimi de halk danslarımızı etkileyen önemli bir öğedir. Bu etkileşime Balkan ülkelerindeki Türk etkisini örnek gösterebiliriz. Bu etkileşim Türk halk danslarına da yansır.

*

Anadolu uygarlıkları büyük bir zenginlik taşır. İlk çağlardan beri varolan maddi ve manevi kültür değerlerinin oluşumunda önemli etkenler; coğrafi özellikler, iklim, yaşam koşulları, üretim ilişkileri, ekonomik ve toplumsal yapılanma, savaşlar, dil ve dindir. Toplum yapısının mekanik olduğu dönemlerde bilgi aktarımı yoğun olmadığı için maddi ve manevi kültür değerleri açısından etkilenme de yoğun değildir. Anadolu insanının geliştirdiği kültür değerleri; göçlerin, savaşların ve toplumsal örgütlenmenin sonucu farklılaşmalar göstermiştir. Oluşturulan topluluk ve örgütlenmelerin küçük aile toplulukları özelliği göstermesi, yerleşim bölgelerinin birbirinden kopuk olması, yoğun ekonomik ilişkilere girmemeleri, halkbilim değerlerinin yüzyıllarca korunmasına olanak sağlamıştır.

*

Kırsal toplum yapısından kentsel toplum yapısına geçişte, gittikçe gelişen iş bölümü tarımda makinalaşma, sanayileşme ve kitle iletişim araçlarının yaygın kullanımı, yoğun bilgi aktarımını ve uzmanlaşmayı geliştirmiştir. Bu gelişen toplumsal yapı içinde sanatsal yaratıların kaynaklandığı ortamların yok olması, günümüzde değer yargılarının da değişimine neden olur.

(Sayfa: 1-3)

HALK DANSLARININ GÜNÜMÜZ TOPLUMUNDA YERİ:

(..)

Yeni iletişim tekniklerinin ortaya çıkışından önce halkın kendine özgü gelenek, görenek, düşünce ve davranışları kendi çevrelerinde gizli olarak bulunuyordu. Bunlar iletişim teknikleriyle görünür biçime dönüşmüştür. Kitle iletişimi ile daha önce varolan kültür düzeyleri yaygınlaşmıştır. Böylece herkese aynı anda seslenebilme olanağı doğmuştur.

*

Kitle kültüründe, kültür standartlaşır. Sanayileşme sonucu yaratıcılığın sınırları dardır. Üretim ve tüketimdeki hız, seslenilecek kitlenin bütününü kapsayan bir beğeni düzeyini göz önünde bulundurma zorunluluğu, yaratmayı engeller. Ortak beğeni düzeyini yakalayabilme uğraşı içinde, olası en geniş kitleleri yakalama çabası, kâr amacı, sıradan yapıtlar verilmesine neden olur. Böylece kültür düzeyi düşer. Oysa halk kültürümüz, geçmişteki canlılığını kâr amacı gütmemesine borçludur.

*

Kitle kültüründe, bireyler kendilerine sunulanı, sunulduğu gibi algılarlar. Edilgenleştirme söz konusudur. Bu nedenle birey topluma yabancılaşır, uyumsuz olur. Oysa toplumların sanayileşme sürecine girmesinden önce, birey etkinliklere katılırdı.

*

Günümüz toplumunda ise boş zamanın değerlendirilmesi başlı başına bir sanayi kolu olmuştur. İzleyenin katılımı, oyunun önceden hazırlanmış olması ve belli bir ustalığı zorunlu kılması nedeniyle engellenmektedir. İzleyen, salt tüketici durumundadır. Halk dansları da günümüzde bu koşullar içinde algılanmaktadır. İzleyenin katılımını gerektirmez. Bu danslar yalnızca seyirlik sanatı olarak algılanır ve varoluş koşulları düşünülmez.

*

Kitle kültürü özellikleri taşıyan bireyin yaşamının her anında önceden belirlenmişlik vardır. Yaşamın önceden belirlenmişliği, bireyin varolanın ötesinde derinlemesine düşünmesini engeller. Varolanı bilinç düzeyinde algılamak yerine, olayları, dış gerçekliği neden-sonuç ilişkisi içinde bütünleştirmez, verileni olduğu gibi benimser. Günümüz bireyi için yaşanan an önem kazanır. Kendisine sunulan iletilerin asıl amacının farkına varmaz. Aslında kendi öz kültürünü yansıtan ''halk dansları''nı da bu düzeyde algıladığından kendi değerlerinden uzaklaşır. (Sayfa: 4-5)

BELİRLİ ÖZELLİKLERİNE GÖRE HALK DANSLARININ BÖLÜMLENMESİ:

(..) Halk danslarının kümelendirilmesinde bir yol olarak bölgesel dağılış ele alınabilir. Çünkü Anadolu'da kimi dans dalları bölgelere de adını vermektedir. Örneğin Ege, Batı Anadolu Zeybek Bölgesi; Orta ve Güney Anadolu Halay Bölgesi; Doğu Karadeniz Horon Bölgesi; Doğu Anadolu Bar Bölgesi; Trakya Hora Bölgesi adını almaktadır.

*

Ancak bu tür kümelendirmeyi kesin çizgilerle belirlemenin güçlüğü vardır. Öncelikle dansların bölgeler arasındaki geçişleri göz ardı edilemez. Sözgelişi halay ele alındığında Orta Anadolu'nun dışında Doğu'da, Kuzey'de ya da başka bölgelerde de rastlamak olanağı vardır. Dansların değişik nedenlerle bir bölgeden ötekine geçişleri sonucu bir dansı salt bir bölgeye özgü saymamız da olanaksızlaşır.

*

Bu koşula bağlı olarak halk danslarının bölgesel tür özelliğine göre dağılımını kümelendirebiliriz.

*

ZEYBEK: Aydın, İzmir, Muğla, Denizli, Bilecik, Eskişehir, Kütahya, Çanakkale, Katamonu, Uşak, Manisa, Balıkesir, Burdur..

*

HALAY: Bitlis, Bingöl, Diyarbakır, Elazığ, Malatya, Kahramanmaraş, Gaziantep, Erzurum, Erzincan, Sivas, Mardin, Muş, Yozgat, Çorum, Adana, Ankara, Siirt, Hatay, Tokat, Şanlıurfa..

*

HORON: Trabzon, Samsun, Artvin, Ordu, Rize..

*

BAR: Erzurum, Kars, Ağrı, Artvin, Gümüşhane, Bayburt, Erzincan..

*

HORA: Edirne, Kırklareli, Tekirdağ, Çanakkale..

*

KARŞILAMA: Edirne, Tekirdağ, Kırklareli, İzmit, Adapazarı, Çanakkale, Bursa, Bilecik..

*

KAŞIK: Eskişehir, Afyon, Kütahya, Bilecik, Kırşehir, Konya, Mersin, Antalya, Bolu, Bursa..

*

BENGİ: Balıkesir, Manisa, Bursa, Çanakkale..

*

(..) Dr. Turhan Baraz (Sayfa: 6)

ÇİFT BEYAZ GÜVERCİN (Erzurum)

*

Çift beyaz güvercin olsam

Çadırın başına konsam

Güzellere yoldaş olsam

Çirkinlere tuzak kursam

*

Bağlantısı:

*

Gel gel karanfilli gelin

Eli deste güllü gelin

Beli ipek şallı gelin

Yanakları ballı gelin

*

Karanfil buldum derede

Sordum evleri nerede

Ha burada ha şurada

Karanfilim oymak oymak

Olur mu hiç yare doymak

Dili tatlı kendi kaymak

*

Bağlantısı:

*

Gel gel karanfilli gelin

Eli deste güllü gelin

Beli ipek şallı gelin

Yanakları ballı gelin (Sayfa: 16)

ÇİMEN ÇİÇEK (Erzurum)

*

Çarşıda üzüm kara

Ah çimene gel çimene gel Güloğlan

Çimen çiçek deste biçek

Çit yelekli Güloğlan

Salkımı düzüm kara

Ah çimene gel çimene gel Güloğlan

Çimen çiçek deste biçek

Çit yelekli Güloğlan

*

Gideceğim o yare

Ah çimene gel çimene gel Güloğlan

Çimen çiçek deste biçek

Çit yelekli Güloğlan

Elim boş yüzüm kara

Ah çimene gel çimene gel Güloğlan

Çimen çiçek deste biçek

Çit yelekli Güloğlan (Sayfa: 17)

BEN BİR KAVAK (Erzurum)

*

Ben bir kavak yol üstünde biterem

Gelen geçenlere gölge ederem

*

Bağlantısı:

*

Irgalanma kavak seni de budaram

Budar budar odun eder sataram

*

Güneş vurmuş boz tepenin başına

Yeni girmiş onüç ondört yaşına

*

Bağlantısı:

*

Irgalanma kavak seni de budaram

Budar budar odun eder sataram

*

Uzun kavak ne uzarsın boyuna

Ben vuruldum komşumuzun oğluna

*

Bağlantısı:

*

Irgalanma kavak seni de budaram

Budar budar odun eder sataram

*

Uzun kavak ne uzarsın boşuna

Hiç sevdalar gelmedi mi başına

*

Bağlantısı:

*

Irgalanma kavak seni de budaram

Budar budar odun eder sataram (Sayfa: 18)

ATIN ÜSTÜNDE EĞER (Erzurum)

*

Atın üstünde eğer

Bilmem ağam ne giyer

Altında melez gömlek

Üstünde kutnu yelek

*

Kutnu yelek yırtılmış

Yeniden aşlanacak

Bu oyun oyun değil

Yeniden başlanacak

*

Ayağında çorabı

Beyaz koyun yünüdür

Başıma gölge düştü

Sandım yarin koludur

*

Sandım yarin koludur

Piyadeler yoludur.

*

Çembere bastım yol aştım

Kırmızı güle dolaştım

Deyme güle konmazdım

Çakır dikene düştüm

*

Çakır dikene düştüm,

Çakır dikene düştüm. (Sayfa: 19)

DELİ KIZ (Erzurum)

*

- Deli kız sinin geliyor

- Sinide neler geliyor.?

- Ayağan papuç geliyor

- Haniya neden gelmedi.?

- Geldi de geri döndüler

- Ne kusurumu buldular.?

- Ayağan topal dediler

- Kurbaniz olim bir bakın

Heyraniz olim bir bakın

Haniya bunun topalı

*

Not: Türkü, ''Beline kambur dediler, koluna çolak dediler,

gözüne şaşı dediler'' diye devam eder. (Sayfa: 20)

MADIMAH (Sivas)

*

Madımah oylum oylum

Geliyor civan boylum

Civan boylum gelince

Şen olur benim (de) gönlüm

*

Bağlantısı

*

Oy madımah madımah

Teke tüke sakalı oy madımah

Evliki yemlik oy madımah

Kuşu kuşu yemlik oy madımah

*

Madımah bişer oldu

Tencerem taşar oldu

Günde yediğim şamarlar

Biriken beşer oldu

*

Bağlantısı:

*

Oy madımah...

Madımah biçim (de) biçim

Ölüyom senin için

Madımah toplar iken

Başımdan düştü çitim

*

Bağlantısı:

*

Oy madımah... (Sayfa: 26)

ÇORUM HALAYI (Çorum)

*

- Atalım mı arkadaşlar.?

- Atalım

- Ne atalım.?

- Nara.!

- Kime.?

- Herkes sevdiğine.!

- E hey.! (Sayfa: 27)

İĞDELİ GELİN (Çorum)

*

Kız pınar başında testi doldurur yar

Testinin kulpuna şahin kondurur

Kız senin bakışın beni (adam) öldürür yar

*

Derdimin dermanı iğdeli gelin

İğdesin aldırmış sevdalı gelin

*

Kız pınar başında yatmış uyumuş yar

Elâ gözlerini uyku bürümüş

Herkes sevdiğini almış yörümüş yar

Derdimin dermanı...

*

İğdenin dalları yerde değil mi yar

Benim sevdiceğim burda değil mi yar

Derdimin dermanı... (Sayfa: 29)

ÇEKİRGE (Tokat)

*

Çekirgeyi heylemeden gelirler

Çekirgeye güle güle ölürler.

Eğri butlu sivri butlu çekirge

Eğri başlı sivri butlu çekirge

*

Çekirgeyi heylediler (hayladılar) yazıya

Ot kalmadı koyun ile kuzuya

Eğri butlu sivri butlu çekirge

Malımın ortağı mısın çekirge

*

Not: Aynı deyişler Çorumun (Çekirge) oyununda da vardır. (Sayfa: 37)

BURÇAK TARLASI (Yozgat)

*

Elimi salladım değdi dikene

İnkisâr eyledim yâr yâr burçak ekene

İlahi kaynana ömrün tükene

*

Ah ne yaman da zor imiş burçak yolması.

Burçak tarlasında yâr yâr gelin olması

*

Sabahleyin kalktım ezan sesi var

Ezan sesi değil yâr yâr burçak yası var

Sorun şu adama kaç tarlası var

*

Ah ne yaman da zor imiş burçak yolması.

Burçak tarlasında yâr yâr gelin olması

*

Elimin kınasını ezdirmediler

Gözümün sürmesini süzdürmediler

Burçak tarlasında gezdirmediler

*

Ah ne yaman da zor imiş burçak yolması.

Burçak tarlasında yâr yâr gelin olması

*

Sabahtan kalktım da sütü pişirdim

Sütün köpüğünü yâr yâr yere taşırdım

Kaynanamdan korktum aklım şaşırdım.

*

Ah ne yaman da zor imiş burçak yolması.

Burçak tarlasında yâr yâr gelin olması (Sayfa: 38)

KÜŞTAHLI (Yozgat)

*

Çırçır hande burhanda

Hep güzeller bir yanda

*

Sallan dedenin gelini

Göster odanın yolunu

Bir tas katığın gelini

Göster odanın yolunu

*

Dam başında yatıyor

Yer yorganı atıyor

Öte git kuru gelin

Kemiklerin batıyor

*

Sallan dedenin gelini

Göster odanın yolunu

Bir tas katığın gelini

Göster odanın yolunu

*

Ey küştahlı küştahlı,

Dünkü de bundan iştahlı

At olur da tepmez mi.?

İt olur da kapmaz mı.?

*

Sallan dedenin gelini

Göster odanın yolunu

Bir tas katığın gelini

Göster odanın yolunu. (Sayfa: 39)

ŞİRİN NAR (Gaziantep)

*

Nurganada bal erik

Dallarını eğerik

Bize Antep'li derler

Biz güzeli severik

*

Şirin nar dane dane

Gel güzel döne döne

Gül olup koklamadım

Felek ayırdı yine

*

Giderim dur diyen yok

Kebap oldum yiyen yok

Ben yarime kavuştum

Gözün aydın diyen yok

*

Şirin nar... (Sayfa: 40)

LEYLİM (Gaziantep) * Git kaleden kar getir -----Hele yâr yâr yâr Mendiline koy getir -----Hele yâr yâr yâr Mendilin tersi kokar -----Hele yâr yâr yâr Altın tasa koy getir -----Hele yâr yâr yâr * Tarladan gel tarladan -----Hele yâr yâr yâr Altın dişi parlatan -----Hele yâr yâr yâr O altın diş değil mi.? -----Hele yâr yâr yâr Bekârları aldatan -----Hele yâr yâr yâr (Sayfa: 41)

ÇOBAN (LEYLİM) (Kayseri)

*

Karşı dağdan gelen atlı

Terkisinde kilim katlı

Leylim çoban garip oğlan

*

Hem anamdan hem babamdan

Hepisinden çoban tatlı

Leylim çoban oğlan

*

Karşı dağın eteğine

Hem itine köpeğine

Leylim çoban garip oğlan

*

Yediği helva topağına

Leylim çoban garip oğlan (Sayfa: 44)

ÇAYDA ÇIRA (Elazığ)

*

Çayda çıra yanıyor canım nanay vay nanay

Nanay güzel nanay nanay gülüm nanay

*

Ayda yılda yanıyor hanım nanay vay nanay

Nanay güzelim nanay nanay gülüm nanay

*

Yavaş yörü sevdiğim hanım nanay vay nanay

Nanay gülüm nanay nanay güzelim nanay

*

Engeller uyanıyor hanım nanay oy nanay

Nanay güzelim nanay nanay sevdiğim nanay

*

Karşıda oturanlar hanım nanay vay nanay

Nanay güzelim nanay nanay gülüm nanay

*

Az derdim azdıranlar hanım nanay vay nanay

Nanay sevdiğim nanay nanay güzelim nanay

*

Başıma akıl koyun hanım nanay oy nanay

Nanay gülüm nanay nanay sevdiğim nanay

*

Sevdadan kurtulanlar hanım nanay uy nanay

Nanay sevdiğim nanay nanay gülüm nanay (Sayfa: 45)

GÜVERCİN (Elazığ)

*

Güvercin vurdum kalkmaz

Kanı sel oldu akmaz

Küçükten (bir) yar sevdim

Şimdi yüzüme bakmaz

*

Güvercin havadadır

Eletme yuvadadır

Bir elim yar koynunda

Bir elim duadadır. (Sayfa: 52)

KAYALCA'NIN TAŞLARI

*

Kayalca'nın taşları

Sarı da sarı saçları

Kefenimi ıslattı

Elâ gözün yaşları

Mehmet sen vurdun beni

*

Gençliğime doymadan

Al gelinler olmadan

*

Kayalca'dan geçtin mi

Soğuk sular içtin mi

Mehmet oğlanı görünce

Sen kendinden geçtin mi

Mehmet sen vurdun beni

*

Gençliğime...

*

Üzüm koydum sepete

Keklik öter tepede

Öldüğüne gam yemem

Şan oldu memlekete

Mehmet sen vurdun beni

*

Gençliğime... (Sayfa: 75)

EVLERİ VAR (Dursunbey)
*
Evleri var üst başta
Mendilim kaldı taşta
O yar beni bıraktı
Akıl kalmadı başta
*
Evleri yol üstüdür
Kemeri bel üstüdür
Her gün uğra bir kere
Ko desinler dostudur
*
Evleri var boyalı
İçi bülbül yuvalı
Böyle sevda görmedim
Ben anamdan doğalı (Sayfa: 76)

KOCA KUŞ (Dursunbey)
*
Koca kuşun yüksektedir oyunu oyunu
Değme bir şahine vermez payını
Yarim senin nerelerin vay vay
Harabolmuş gül gibi tenin
*
Bağlantısı:
*
Allı şalvar aman
Petekde bal var aman
Gelirse al gel aman
Gelmezse dön yine yalvar aman
*
Kara kuşun kanadını eğerler aman eğerler
Güzellerin hatırına değerler
Yarim senin nerelerin aman vay
Harabolmuş gül gibi tenin
*
Bağlantısı:
*
Eğmelendir yarimi
Sürmelendir yarimi
Düğmelendir yarimi aman aman (Sayfa: 77)

ZEYBEĞİ (SATI ZEYBEĞİ) (Bodrum)
*
Yeni (de) camide öğle ezanı okundu
Satıların Ali'sine kanlı da kama sokuldu
*
Kanlı da kama ince yılan dilimi
Öldürüverdiler benim de Kaptan Ali'mi
*
Aman aman tepecikde kum kaynar
Satıların Ali'sinin kamasından kan damlar (Sayfa: 80)

GÜN GÖRÜNMEZ
(GÜN GÖRÜNMEZ MELENGİCİN DALINDAN) (Bodrum)
*
Gün görünmez aman melengicin dalından aman
Kimse bilmez ben fakirin halından
Yattım yarin dizine
Baktım elâ gözüne
Oğlan haklı uyanamadım
Ufacık tefecik civan da boylum yosmam senden ayrılamadım
Aklı yokmuş sana gönül verenin aman
Hayalinle gece gündüz dönerim
Yattım yârin... (Sayfa: 81)

AYVA DİBİ (Bodrum)
*
Ah alıverin aman aman ah tabancamı
-----(yavrum da) doldurem
Ah doldurem de aman aman ah kendimi
-----(yavrum da) öldürem
Ayva dibi serin olur yatmaya aman aman yatmaya
Kızlar gelmiş aman aman ah sürü sürü bakmaya
Ah varın bakın kabir de bana dar geldi
Bu gençlik de aman aman ölüm bana
-----ah aman zor geldi (Sayfa: 82)

ŞAHBOYLUM (Bodrum)
*
Gidene bak gidene aman aman
Gül sarılmış dikene efendim
Haydi benim şahboylum
Şahboylum şebboy çiçek başında
Benim sevdiğim onüç ondört yaşında
*
Gide gide yoruldum aman aman
Bir güzele vuruldum efendim
Haydi benim şahboylum
Şahboylum şebboy çiçek başında
Benim sevdiğim onüç ondört yaşında (Sayfa: 82)

BİLÂL'IM (Bodrum)
*
Hana vardım han değil Bilâl'ım
Penceresi cam değil Bilâl'ım
Yarim bana darılmış Bilâl'ım
Ayrılacak can değil
*
Bağlantısı:
*
Bilâl'ım Bilâl'ım sen misin
Bilâl'ım sen benim değil misin
*
Çaya vardım çayladım Bilâl'ım
Çayda balık avladım
Ben yarimi görünce Bilâl'ım
Oturdum da ağladım
*
Bağlantısı:
*
Bilâl'ım Bilâl'ım sen misin
Bilâl'ım sen benim değil misin
*
Çaya indim çizmeyinen Bilâl'ım
Yar bulamadım gezmeyinen
Çok mektepli kandırdım Bilâl'ım
Gıyısı oyalı mendilinen
*
Bağlantı.. (Sayfa: 83)

AFŞAR ZEYBEĞİ (Giriş-Bozlak) (Burdur-Aziziye Köyü)
*
Adını sevdiğim Afşar beyleri of of
Sana bir vezirlik yakışır durur hey hey
Topla dizginini tanı gözet kendini
Dostunan düşmanın bakışıp durur heey (Sayfa: 84)

TEKE ZORTLATMASI (Burdur-Aziziye Köyü)
*
İlimonum çiçeğim
Yol verin ki geçeyim
O kız bana darılmış
Ağular mı içeyim
*
Bağlantısı:
*
Ben sana gelme dedim
Akşama kalma dedim
Koca kapı dururken
Bacadan girme dedim
*
Iraftaki siniler
İnim inim iniler
Gurbetteki yarimin
Kulakları çiniler
*
Baplantısı:
*
Ben sana gelme dedim
Akşama kalma dedim
Koca kapı dururken
Bacadan girme dedim (Sayfa: 85) 

ESKİŞEHİR
*
Sultan seccadesini de yaymış köşeye amanın beyler köşeye
Benden selam olsun nazlı Ayşeye amanın beyler Ayşeye
-----Olsun olsun yar güzel olsun
-----Kalem kaşlı inci dişli olsun olsun
-----Vurun da sazlara düğünler olsun
Evlerinin önü de yüksek kaldırım aman beyler kaldırım
Kaldırımdan düştüm beni kaldırın aman da beyler kaldırın
-----Olsun olsun.. (Sayfa: 87) 

GENÇ OSMAN (Bozkır-Konya)

*

Heey.. Genç Osman oturmuş taşın başına

Bağlar poşusunu bağlar başına

Yeni girmiş Osman onüç yaşına

Üzengiler al ganlara

Boyandı vay aman aman

*

Heey.. Genç Osman dediğin bir küçük uşak

Beline bağlamış ibrişim kuşak

Askerin içinde birinci uşak

Allah Allah deyüp geçer

Genç Osman vay aman aman

*

Heey.. Askerin bir ucu göründü Van'dan

Kılıncın kabzası görünmez gandan

Bağdadın içinde tozdan dumandan

Toz duman içinde galdı

Genç Osman vay aman aman

*

NOT: Genç Osman, yurdun dört bucağına yayılmış, hikaye ve türküleriyle bir efsane kahramanı olarak bilinir.

Bu hikaye ve türküler, yakılmalarını etkileyen olay ve anlatış tarzı bakımından aynı 'tema'yı işlemekle beraber, çok çeşitleri (varyantları) vardır.

En yaygın hikayesi, Sultan IV. Murad'ın Bağdat seferine körpe bir çocuk olarak katılmış, ''Bağdad'ın kapısını Genç Osman açtı'' diye türkülerinde geçen büyük kahramanlıklar göstererek bu savaşta şehit düşmüştür. Düşman tarafından başı kesildiği halde ''Kelle koltuğunda üç gün savaşması'' onu efsaneleştirmiştir. Türkülerinde bu savaşın hikayesi anlatılmaktadır. Hikaye ve türkülerinin 'varyant'ları Safranbolu'lu Kul Mustafa'nın dile getirdiği uzunca bir destandan alınmış parçalardır. (Sayfa: 88)

SALLAMA HAVASI (Silifke)

*

Açıl ey ömrümün varı aman badı sabah olmadan yar yandım

Has bahçenin gonca gülü aman sararıp da solmadan ben yandım

*

Bağlantısı:

*

Eşim eşim gel gel uğrun uğrun gel gel

Can yoldaşım gel..

Yürü dilber yörü (aman) saçın sürünsün Arslanım ben yandım

Aç beyaz gerdanı (aman) sinen görünsün ben yandım

*

Bağlantısı:

*

Eşim eşim gel gel uğrun uğrun gel gel

Can yoldaşım gel.. (Sayfa: 89)

SİLİFKENİN YOĞURDU (Silifke)

*

A hey..

Silifke'nin yoğurdu

(Ah) seni kimler doğurdu

Seni doğuran ana

Balınan mı yoğurdu

*

Bağlantısı:

*

Beşiği çamdan

(Ah) yuvarlandı damdan

Keşke sevmez olaydım

Usandırdı bu candan

*

(Ah) kale kaleye bakar

Kaleden kanlar akar

Delikanlı dururken

Kocadama kim bakar

*

Bağlantısı:

*

Beşiği çamdan

(Ah) yuvarlandı damdan

Anası pilav pişirir

Oğlu durmaz aşırır (Sayfa: 90)

YAYLA YOLLARINDA (Silifke)

*

Yayla yollarında göç kater kater

Eşinden ayrılmış bir palaz öter

Ötme palaz ötme seni tutarlar

Tutarlar da dar kafese kaparlar

*

Aşıp aşıp gider yaylanın yolu

Sahile dayanmaz dağların gülü

Gayet güzel olsa yiğidin yari

O da gelir bin bir iki nazilen

*

Yayla yollarında gördüm evimiz

Düştü birbirimize sevimiz

Kız seninle böyle miydi kavlimiz

Kavil yerlerine gel görüşelim (Sayfa: 91)

KEKLİK (Silifke)

*

Yar yar.. Nereden gelirsin Silifke kalesinden

Ne gezersin açlık belâsından

Nerde yatdın beyin konağında

Ne varmış kupkuru yerde hey kekliğim hey

*

Bağlantısı:

*

Kekliği düz ovada avlarım

Kanadını kanadına bağlarım

Şıkıdık mıkıdık, şıkıdık mıkıdık oynarım

*

Yar yar.. Buyrun arkadaşlar davetim var benim

Herkes kesesinden yesin içsin saltanatım var benim

Aslı yok yaylasında binbeşyüz koyunum var benim hey

----------------------------kekliğim hey

*

Bağlantısı:

*

Kekliği düz ovada avlarım

Kanadını kanadına bağlarım

Şıkıdık.. (Sayfa: 92)

KÖROĞLU, yaşadığı çağın kötü idaresine karşı kılıcı ile olduğu kadar şiirleri, türküleri ile de özgürlük savaşı yapmış bir halk kahramanı olarak bilinir. Türküleri, (Yiğitleme, Koçaklama, Güzelleme) diye adlar alan ve kahramanlıklarını, savaşlarını anlatan ince ve anlamlı deyişlerdir.

Türkülerinin yurdun dört yanına yayılmış (sözlü ve sözsüz) birçok 'varyant'ları vardır. Verdiğimiz örnek davulla oynanan bir Bolu varyantıdır. (Erzurum varyantına bakınız.)

Ünlü türkülerinden bir parça; Maraş varyantıdır.

*****

*****

Hay haay.. Benden selam olsun Bolu beyine

Benimle uğraşmaya dev gerek

Unvan para etmez harp meydanında

Doğrar eğri kılıç bilek zor gerek

*

Hay haay.. yine de hay haay..

*

Zabah olur oğlum gör olur neler

Babayiğitler meydanda goç gibi meler

Yere düşer garpuz gibi kelleler

Selevat çekmeye çetin dil gerek

*

Hay haay.. yine de hay haay..

*

Alçaklarda olur altından inme

Eğer goç yiğitsen sözünden dönme

Çokluk para etmez mala (mülke) güvenme

Gurnaz adam iflâh olmaz bön gerek

*

Hay haay.. yine de hay haay..

*

Goç Köroğlum öğüdünden yorulmaz

Kesilen kelleden hesap sorulmaz

Boş lâf atmayınan meydan alınmaz

Asıl yiğit er meydanında dev gerek (Sayfa: 100)

HEYAMOL (ÇARDAK OYUNU) (İnebolu)

*

Solo.. Bismillâhi başlayalım

Koro.. Helessâ helessâ

Solo.. Ayva Turunç taşlayalım

Koro.. Helessâ yelessâ

Solo.. Biz bu işi işleyelim

Koro.. Helessâ yelessâ

Solo.. Bu yıl burda gışlayalım

Koro.. Helessâ yelessâ

*

Koro.. Heyamolâ yessa yessa (hooop..)

Molâ heyâmo

Yâ mo heyâmo

Molâ heyâmo

Helessa sellim yessa.. yessa yessa..

Haa.. Heyâmo.. Ya mo heyâmo

*

Mola heyâmo yâ mo heyâmo

Mola heyâmo yâ mo heyâmo

Mola heyâmo yâ mo heyâmo

Mola heyâmo (Sayfa: 101)

ESKİ MENGİ (Silifke-Kırtıl Köyü)

*

Sen bir bezirgân ol da vay vay ben de bir esir

vay vay ben de bir esir

Yollarına kurban dost dost Şamınan Mısır

Bin kırmızı versem de vay vay ne kalır kusur

Dost dost ne kalır kusur

Söyle fiyatı ne de dost dost bahanen nedir

Arabaya kodum teker

Yara yolladığım şeker

Dayımoğlu kahrım çeker

Suna yosmam sorsun seni vay vay

Hah.. hah.. hah.. hah hah hah.. (Sayfa: 102)

KEKLİK MENGİSİ (Silifke-Kırtıl Köyü)

*

Keklik olsam yuva yapsam

Ben de bağlere bağlere

Ben yarimi alsam çıksam

Yüce dağlere dağlere

*

Yüce dağ başında bubayım

Kar mı yemeli yemeli

Olura olmaza bubayım

Yar mı demeli demeli

*

Yüce dağ başının bubayım

Karı ben olsam ben olsam

Yarim çiçek olsa bubayım

Arı ben olsam ben olsam (Sayfa: 103)